Artykuły

Neuroróżnorodność – ADHD jako część spektrum

Zmienia się sposób, w jaki patrzymy na działanie ludzkiego mózgu. Zamiast traktować wszystkie odstępstwa od tzw. normy jako patologię, coraz częściej przyjmujemy perspektywę, że różnice w sposobie przetwarzania informacji czy reagowania na bodźce mogą być po prostu naturalnym elementem ludzkiej różnorodności. To właśnie istota pojęcia neuroróżnorodność.
W tym kontekście ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi – przestaje być rozumiany wyłącznie jako zaburzenie. Coraz częściej traktujemy go jako wariant funkcjonowania mózgu mieszczący się w ramach tej różnorodności.
W niniejszym artykule, postaramy się wyjaśnić zarówno z perspektywy klinicznej ale i codziennego życia, a w szczególności wyzwań osób neuroodmiennych: neuroróżnorodność – co to znaczy, jak rozpoznać jej przejawy, na czym polegają typowe objawy ADHD, jak wygląda ADHD u dorosłych, na czym opiera się skuteczna diagnoza ADHD oraz jakie leki na ADHD są obecnie dostępne i kiedy warto je stosować.

 

Neuroróżnorodność – co to znaczy?

Termin neuroróżnorodność (ang. neurodiversity) powstał w odpowiedzi na potrzebę innego spojrzenia na osoby, których styl poznawczy (czyli styl odbierania oraz procesowania informacji), zasoby oraz trudności odbiegają od większości. To pojęcie obejmuje między innymi autyzm, dysleksję, zespół Tourette’a, ADHD – i traktuje te różnice jako część spektrum normalnych ludzkich wariantów neurologicznych.
Innymi słowy, pytanie neuroróżnorodność – co to właściwie jest, można sprowadzić do jednej idei: ludzki mózg nie działa w jeden, ustalony sposób. A różnorodność tych sposobów – choć czasem wiąże się z trudnościami – nie jest czymś, co trzeba za wszelką cenę eliminować, lecz zrozumieć i wspierać.

 

ADHD jako przykład funkcjonowania neuroodmmiennego mózgu

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) jest jednym z najlepiej opisanych przykładów neuroatypowości (lub neuroodmienności). Objawy pojawiają się najczęściej już w dzieciństwie, ale dla wielu osób nie mijają z wiekiem – po prostu zmieniają formę.

Typowe objawy ADHD

Charakterystyczne objawy ADHD można pogrupować w trzech obszarach:

• Trudności z koncentracją – częste rozpraszanie się, unikanie zadań wymagających dłuższego skupienia, zapominanie.
• Nadpobudliwość – poczucie wewnętrznego niepokoju, potrzeba ruchu, trudność z pozostaniem w jednym miejscu, poczucie gonitwy umysłowej, 
• Impulsywność – reagowanie bez namysłu, przerywanie wypowiedzi innych, pochopne decyzje, trudność z „zatrzymaniem” myśli lub wypowiedzi przed ich wyrażeniem

U dzieci objawy te bywają bardzo widoczne (chociaż również nie zawsze! Pamiętajmy że mówimy tutaj np. o nadpobudliwości psychoruchowej – nie tylko ruchowej). U dorosłych – często przyjmują subtelniejsze formy.

ADHD u dorosłych – jak się objawia?

Osoba dorosła z ADHD może mieć trudność z planowaniem dnia, np. zapominać o umówionych spotkaniach lub rezerwować kilka rzeczy na ten sam czas. Często się spóźnia – nie dlatego, że nie szanuje innych, ale ponieważ trudno jej ocenić, ile coś zajmie czasu. Może gubić klucze, portfel czy dokumenty tuż przed wyjściem z domu. Unika zadań administracyjnych – takich jak płacenie rachunków, wypełnianie formularzy czy prowadzenie korespondencji – nie z lenistwa, lecz z powodu trudności z podjęciem działania przy zadaniach nudnych lub złożonych. W pracy może mieć świetne pomysły, działać szybko i intensywnie, zwłaszcza pod presją czasu, ale jednocześnie zmagać się z utrzymaniem porządku w dokumentach czy przestrzeni roboczej. Takie objawy są łatwo mylone z cechami osobowości, przez co ADHD u dorosłych bywa długo niezauważone.
W relacjach bywa postrzegana jako chaotyczna, rozkojarzona lub niezaangażowana – co nie oddaje rzeczywistości, bo często przeżywa wszystko bardzo intensywnie, tylko nie zawsze potrafi to pokazać. Takie objawy są łatwo mylone z cechami osobowości, przez co ADHD u dorosłych bywa długo niezauważone.

W dorosłym życiu ADHD może prowadzić do wypalenia zawodowego z powodu ciągłego nadrabiania zaległości, problemów w pracy wynikających z niezrozumienia stylu funkcjonowania, napięć w relacjach partnerskich, a nawet do poczucia niskiej samooceny. Tym bardziej istotne jest, by trafnie je rozpoznać i zrozumieć.

 

Diagnoza ADHD – krok po kroku

Często osoby zainteresowane tematem zastanawiają się czy istnieją „testy na ADHD”, najlepiej dostępne online, które jednoznacznie dadzą im odpowiedź. Pamiętajcie – nawet dobre narzędzia takie jak DIVA, nie powinny być uzupełniane i interpretowane samodzielnie – bez konsultacji ze specjalistą zdrowia psychicznego. Diagnoza ADHD nie opiera się na jednym teście. To proces, który obejmuje:

• dokładny wywiad dotyczący dzieciństwa i obecnych trudności,
• ocenę objawów za pomocą wystandaryzowanych narzędzi
• analizę wpływu tych objawów na codzienne funkcjonowanie,
• wykluczenie innych przyczyn (np. depresji, zaburzeń lękowych, problemów ze snem).

Dobrze przeprowadzona diagnoza może być momentem ulgi – uporządkowuje dotychczasowe doświadczenia i pozwala obrać skuteczny kierunek działania.

Myślisz o diagnozie ADHD? Dowiedz się więcej tutaj

 

Leki na ADHD – kiedy i jakie?

Specjaliści zdrowia psychicznego często spotykają się z pytaniami i obawami dotyczącymi leczenia farmakologicznego ADHD. Wokół tego tematu narosło wiele mitów – np. że leki „zmieniają osobowość”, uzależniają lub są „ostatnią deską ratunku”. Tymczasem rzeczywistość jest bardziej złożona i – co ważne – znacznie bardziej optymistyczna.
Choć leki na ADHD nie są konieczne dla każdego, dla wielu osób okazują się kluczowym elementem skutecznej terapii. Ich główne działanie to poprawa zdolności koncentracji, zwiększenie kontroli impulsów oraz zmniejszenie nadpobudliwości – czyli tych obszarów, które najbardziej utrudniają codzienne funkcjonowanie.
Najczęściej stosowane są:

• Stymulanty (np. metylofenidat, lisdekstramfetamina) – działają szybko, u części osób nawet w ciągu 30–60 minut. Ułatwiają skupienie się, wykonywanie zadań krok po kroku i redukują chaos poznawczy. U niektórych mogą jednak występować skutki uboczne, takie jak bezsenność, obniżony apetyt czy lęk.
• Leki niestymulujące (np. atomoksetyna, guanfacyna) – mogą sprawdzić się u osób, które źle tolerują stymulanty.

Warto podkreślić: leczenie farmakologiczne ADHD nie jest „ułatwieniem sobie życia” ani substytutem wysiłku. To narzędzie – jak okulary dla osoby z wadą wzroku. Pomaga lepiej widzieć, ale nie zastępuje nauki czy strategii radzenia sobie.
Decyzja o wdrożeniu farmakoterapii powinna być podejmowana indywidualnie, we współpracy z lekarzem, na podstawie dokładnej diagnozy, oceny ryzyka i korzyści oraz oczekiwań pacjenta.

 

Objawy neuroróżnorodności – jak je rozpoznać?

Nie ma jednego wzorca, który opisywałby, jak wygląda funkcjonowanie osoby neuroróżnorodnej. Objawy neuroróżnorodności bywają złożone, wielopoziomowe i często zmieniają się w zależności od kontekstu. Dla jednej osoby może to być nadwrażliwość na hałas – trudność z przebywaniem w zatłoczonych przestrzeniach czy rozmowach w otwartych biurach. Dla innej – niemożność skupienia się, kiedy jednocześnie dochodzi do niej kilka bodźców zmysłowych, np. rozmowy, światło i powiadomienia z telefonu.

Z kolei ktoś inny może mieć fenomenalną pamięć do szczegółów, szybko analizować dane lub tworzyć nietypowe, oryginalne pomysły – a jednocześnie kompletnie pogubić się w planowaniu prostych obowiązków dnia codziennego. Właśnie w tym zawiera się istota neuroróżnorodności: w różnicach funkcjonalnych, które bywają zarówno zasobem, jak i źródłem trudności.

W przypadku osób z ADHD potencjał często sąsiaduje z chaosem – potrafią one błyskawicznie przełączać się między tematami, działać kreatywnie, elastycznie, ale też z trudem kończą zadania, gubią wątki, mają trudności z odpoczynkiem.
Nie chodzi więc o to, by "naprawiać" neuroróżnorodność. Kluczem jest jej zrozumienie, odpowiednie wsparcie i dostosowanie środowiska, które pozwoli tej różnorodności wybrzmieć – w pełni, bez szkodliwego szlifowania jej do kształtu, który nie każdemu pasuje.

 

Dlaczego społeczeństwo powinno zrozumieć neuroróżnorodność?

Brak wiedzy i elastyczności systemu edukacji czy pracy może bardziej szkodzić niż same objawy ADHD. Dlatego organizacje, szkoły i firmy powinny:

• wprowadzać elastyczne formy pracy,
• umożliwiać cichą przestrzeń do skupienia,
• uwzględniać potrzeby osób neuroróżnorodnych,
• szkolić kadry, by rozpoznawały i wspierały różnorodność poznawczą.

Świadome środowisko potrafi uczynić z neuroróżnorodności wartość, a nie barierę.

 

Podsumowanie

ADHD objawy, zarówno u dzieci, jak i dorosłych, są realne, mierzalne i mają duży wpływ na codzienne życie. Jednak w kontekście neuroróżnorodności nie musimy ich postrzegać jako czegoś, co trzeba koniecznie "leczyć" w tradycyjnym sensie.
Zamiast tego – rozumiejmy. Diagnozujmy mądrze. Stosujmy odpowiednie wsparcie i, tam gdzie potrzeba, korzystajmy z leków na ADHD. A przede wszystkim: twórzmy przestrzeń, w której każda forma działania mózgu ma swoje miejsce.
To właśnie znaczy traktować neuroróżnorodność serio – i odpowiedzialnie.