Artykuły

Konsultacje wstępne: zrozumienie potrzeb pacjenta

Pierwszym krokiem są jedna lub kilka konsultacji wstępnych, podczas których nasz doświadczony psycholog lub psychoterapeuta dokładnie poznaje sytuację i potrzeby pacjenta. Rozmawiamy o powodach zgłoszenia, dotychczasowych trudnościach, celach pacjenta oraz jego oczekiwaniach. Takie wstępne spotkania pozwalają nam zbudować relację opartą na zaufaniu i zebrać wyczerpujące informacje potrzebne do opracowania wstępnej hipotezy diagnostycznej. Już na tym etapie planujemy dalsze postępowanie – decydujemy wspólnie z pacjentem, czy wskazane jest pogłębione badanie diagnostyczne, do jakich specjalistów warto się udać oraz jaka forma wsparcia może być najkorzystniejsza.

Podkreślamy wagę tego etapu, ponieważ trafna konceptualizacja przypadku od początku ukierunkowuje dalsze działania terapeutyczne. Badania wskazują, że dobre zrozumienie problemów pacjenta i okoliczności ich powstawania zwiększa skuteczność interwencji, m.in. dzięki lepszemu dopasowaniu metod pomocy do potrzeb jednostki (Sperry & Sperry, 2020). Innymi słowy, inwestując czas w rzetelną ocenę wstępną, zapobiegamy późniejszemu stosowaniu nietrafnych technik – co mogłoby wydłużyć proces terapii lub zniechęcić pacjenta.

Pogłębiona diagnoza psychologiczna: klucz do skutecznej terapii

Kolejnym etapem naszej procedury jest pogłębiona diagnoza psychologiczna, obejmująca cykl spotkań z psychologiem-diagnostą. Wykorzystujemy tu wystandaryzowane narzędzia – wywiady kliniczne, kwestionariusze i testy psychologiczne – dobrane indywidualnie przez nasz zespół diagnostyczny. Celem jest wielowymiarowa ocena funkcjonowania pacjenta, w tym zbadanie jego profilu neuropsychologicznego (tzw. neurotypu) oraz ewentualnych zaburzeń psychicznych.

Dlaczego to takie ważne? Ponieważ praca terapeutyczna bez pełnej, trafnej diagnozy klinicznej bywa mniej efektywna i może trwać dłużej, a pacjent ponosi wówczas niepotrzebne koszty emocjonalne i finansowe. Trafna diagnoza pozwala ukierunkować terapię dokładnie na rzeczywisty problem. Badania naukowe potwierdzają, że błędne lub niepełne rozpoznanie może skutkować latami nieskutecznego leczenia niewłaściwych problemów. Na przykład, wielu dorosłych z zaburzeniem ze spektrum autyzmu (ASD) otrzymuje początkowo inne diagnozy – zanim uzyska właściwe rozpoznanie autyzmu mija średnio aż 8 lat od pierwszego kontaktu z pomocą psychologiczną (Kentrou et al., 2024). W niedawnym badaniu stwierdzono, że 1 na 4 autystycznych dorosłych (a w przypadku kobiet aż 1 na 3) uznaje wcześniejsze diagnozy psychiatryczne, które im stawiano, za nietrafione – najczęściej mylnie rozpoznawano u nich zaburzenia osobowości, lękowe lub afektywne zamiast autyzmu (Kentrou et al., 2024). Takie pomyłki diagnostyczne opóźniają uzyskanie adekwatnej pomocy i wydłużają „ścieżkę zdrowia” pacjenta, co jest dużym obciążeniem dla jego funkcjonowania i zdrowia psychicznego【Kentrou et al., 2024】.

Podobny problem dotyczy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) u dorosłych. Przez długi czas ADHD u osób dorosłych było niedostrzegane lub bagatelizowane – dopiero w ostatnich latach rośnie świadomość, że zaburzenie to może utrzymywać się przez całe życie i negatywnie wpływać na funkcjonowanie jednostki, jeśli pozostaje nierozpoznane (Johnson, Morris & George, 2021). Szacuje się, że w ogólnej populacji osób korzystających z pomocy psychiatrycznej nawet 10–20% pacjentów spełnia kryteria ADHD, choć często nigdy nie zostało to u nich zdiagnozowane (Johnson et al., 2021). Doświadczeni klinicyści przestrzegają, że w praktyce psychiatrycznej ADHD bywa zarówno przeoczony (tzn. osoby z ADHD są leczone wyłącznie na inne zaburzenia), jak i mylnie diagnozowany u osób, które w rzeczywistości mają inne problemy (Johnson et al., 2021). Problem niedodiagnozowania dotyka zwłaszcza kobiety z ADHD – objawy ich zaburzenia często pozostają niezauważone w dzieciństwie, a diagnoza stawiana jest dopiero w dorosłości. Ma to swoje konsekwencje: kobiety te przez lata żyją z poczuciem bycia „gorszymi” czy „leniwiymi”, a uzyskanie diagnozy bywa dla nich momentem przełomowym, przynosząc ulgę i lepsze zrozumienie siebie (Attoe & Climie, 2023). Jak wskazuje przegląd badań, u kobiet z późno zdiagnozowanym ADHD diagnoza często prowadzi do wzrostu samooceny i poczucia własnej wartości oraz pozwala im spojrzeć na swoje dotychczasowe trudności w nowym, mniej obwiniającym siebie świetle (Attoe & Climie, 2023).

Mając na uwadze powyższe fakty, w Inkluzji przywiązujemy szczególną wagę do diagnostyki zaburzeń neurorozwojowych, głównie ASD i ADHD. Nasza procedura diagnostyczna zakłada, że u każdego pacjenta zgłaszającego się z trudnościami psychicznymi warto rozważyć pełne spektrum możliwych rozpoznań – w tym ewentualną neuroatypowość – zanim postawi się ostateczną diagnozę i zaplanuje terapię. Takie holistyczne i ostrożne podejście diagnostyczne rekomendują najnowsze badania. Przykładowo, Pehlivanidis i współpracownicy (2020) przebadali grupę dorosłych skierowanych do diagnozy ADHD/ASD: okazało się, że znacząca część z nich w rzeczywistości nie spełnia kryteriów ani ADHD, ani autyzmu, lecz cierpi na inne zaburzenia (np. chorobę afektywną dwubiegunową) – co bez dokładnej oceny mogłoby zostać przeoczone (Pehlivanidis et al., 2020). Autorzy tego badania podkreślają wnioskiem, że tylko wnikliwa, wielospecjalistyczna ocena kliniczna jest w stanie zapewnić postawienie trafnej diagnozy i dobranie właściwego leczenia, co ma kluczowe znaczenie dla rokowania pacjenta (Pehlivanidis et al., 2020). Co więcej, pacjenci neuroróżnorodni często mają inne współwystępujące problemy psychiczne – aż 73–81% dorosłych z ASD ma co najmniej jedno współistniejące zaburzenie psychiatryczne (Pehlivanidis et al., 2020). W naszej diagnozie analizujemy zatem zarówno ewentualne zaburzenia ze spektrum autyzmu czy ADHD, jak i zaburzenia lękowe, nastroju, osobowości czy inne – po to, by uzyskać pełny obraz kliniczny danej osoby. 

Reasumując, pogłębiona diagnoza psychologiczna stanowi fundament dalszej terapii. Dzięki niej pacjent otrzymuje nazwanie i zrozumienie swoich trudności, co samo w sobie bywa ulgą i pierwszym krokiem do zmiany. Ponadto uzyskana diagnoza pozwala nam dobrać najbardziej efektywne metody pomocy. Unikamy sytuacji, w której pacjent byłby kierowany na losowo wybraną terapię „na chybił trafił”. Nasze podejście wpisuje się w nurt medycyny opartej na dowodach (evidence-based practice) – zgodnie z którym interwencje powinny wynikać z najlepszej dostępnej wiedzy naukowej oraz dokładnej oceny indywidualnego przypadku.

Diagnoza psychiatryczna i opieka interdyscyplinarna

Integralnym elementem naszej procedury jest również diagnoza psychiatryczna, która stanowi zwieńczenie procesu diagnostycznego. Choć w Inkluzji nie zatrudniamy obecnie własnego psychiatry, blisko współpracujemy z doświadczonymi lekarzami psychiatrami (m.in. z zespołem Centrum Dobrej Terapii). W razie potrzeby kierujemy pacjenta na konsultację psychiatryczną w celu:

• Potwierdzenia diagnozy klinicznej – lekarz psychiatra ocenia pacjenta pod kątem zaburzeń psychicznych z medycznego punktu widzenia, co jest szczególnie ważne przy rozważaniu diagnoz wymagających wykluczenia przyczyn somatycznych.
• Rozważenia farmakoterapii – w niektórych przypadkach optymalnym leczeniem jest połączenie psychoterapii z lekami. Przykładowo, ADHD u dorosłych jest zaburzeniem bardzo dobrze odpowiadającym na farmakoterapię stymulującą, która redukuje nasilenie objawów z efektem terapeutycznym znacznie większym niż wiele klasycznych leków psychiatrycznych (Johnson et al., 2021). Również w zaburzeniach nastroju czy lękowych leki bywają niezbędnym elementem skutecznej pomocy. Decyzję o wdrożeniu leków zawsze podejmuje lekarz w porozumieniu z pacjentem – nasza rola polega na tym, by nie przeoczyć wskazań do takiego leczenia i umożliwić pacjentowi konsultację u odpowiedniego specjalisty.

Współpraca psychologów, psychoterapeutów i psychiatrów to przykład podejścia zintegrowanego do zdrowia psychicznego, które przynosi wymierne korzyści dla pacjentów. Badania pokazują, że pacjenci otrzymujący skoordynowaną opiekę multidyscyplinarną (np. jednocześnie wsparcie terapeutyczne i opiekę lekarza) osiągają lepsze wyniki leczenia – obserwuje się u nich większą poprawę stanu psychicznego przy porównywalnym obciążeniu fizycznym, niż u osób leczonych w sposób fragmentaryczny (Bhatta et al., 2025). Innymi słowy, zintegrowanie usług – terapia psychologiczna wspierana konsultacjami psychiatrycznymi – przekłada się na skuteczniejsze obniżenie objawów depresyjnych i lękowych, przy jednoczesnym utrzymaniu bezpieczeństwa somatycznego pacjenta
(Bhatta et al., 2025). 

Indywidualny plan wsparcia: psychoedukacja i terapia szyte na miarę

Po zakończeniu kompleksowej diagnozy wspólnie z pacjentem opracowujemy plan dalszego wsparcia, dopasowany do jego unikalnych potrzeb oraz uzyskanej diagnozy. Na tym etapie pacjent otrzymuje szczegółową informację zwrotną o wynikach diagnozy – wyjaśniamy rozpoznanie (lub rozpoznania) oraz proponujemy najodpowiedniejsze formy pomocy. Typowymi elementami takiego planu mogą być:

• Psychoedukacja – czyli cykl spotkań, podczas których przekazujemy pacjentowi (oraz ewentualnie jego bliskim) wiedzę na temat stwierdzonego zaburzenia czy specyfiki jego funkcjonowania. Omawiamy mechanizmy leżące u podstaw trudności pacjenta, uczymy rozpoznawać objawy i radzić sobie z nimi na co dzień. Psychoedukacja jest szczególnie istotna w przypadku świeżo postawionych diagnoz neurorozwojowych (np. ASD, ADHD) – dla wielu osób zrozumienie własnego neuroatypowego funkcjonowania bywa ulgą i „otwarciem oczu” na swoje doświadczenia. Badania w Wielkiej Brytanii wykazały, że dorośli, którzy po otrzymaniu diagnozy autyzmu uczestniczyli w programach psychoedukacyjnych, doświadczyli szeregu pozytywnych zmian: lepiej zrozumieli samych siebie, wzrosła ich samoocena, obniżył się poziom lęku, nauczyli się skuteczniejszych strategii radzenia sobie, a także poczuli się mniej wyizolowani społecznie (Norris et al., 2025). Co istotne, osoby, którym zabrakło takiego wsparcia, częściej zgłaszały trudności w pogodzeniu się z diagnozą, a nawet przejściowe nasilenie problemów emocjonalnych tuż po diagnozie (Norris et al., 2025). To pokazuje, że sama diagnoza to nie wszystko – równie ważne jest odpowiednie wsparcie pacjenta w zrozumieniu jej znaczenia. Dlatego w Inkluzji kładziemy nacisk na psychoedukację jako pomost między diagnozą a dalszą terapią.

 

• Terapia krótkoterminowa – czyli ograniczona liczba sesji (zwykle od kilku do kilkunastu), ukierunkowana na konkretne cele terapeutyczne. Stosujemy ją wtedy, gdy charakter problemu na to pozwala – np. gdy pacjent potrzebuje opanować określone umiejętności radzenia sobie (jak techniki relaksacji przy napadach lęku) albo kiedy rozpoznane zaburzenie najlepiej reaguje na ustrukturyzowane interwencje. Przykładem może być terapia poznawczo-behawioralna (CBT) w zaburzeniach lękowych i depresji, która według licznych badań jest bardzo skuteczna w stosunkowo krótkim czasie (zazwyczaj 8–16 sesji) i zapewnia trwałą poprawę stanu większości pacjentów (Cuijpers et al., 2021). Podobnie, w przypadku ADHD pomocne mogą być krótkie interwencje nastawione na trening organizacji czasu, planowania czy regulacji emocji. Wybór terapii krótkoterminowej zawsze jednak zależy od indywidualnej sytuacji pacjenta – kierujemy się tu zasadą, aby nie przedłużać sztucznie leczenia, jeśli konkretna zmiana jest możliwa do osiągnięcia w krótkiej perspektywie.

 

• Psychoterapia długoterminowa – czyli proces terapeutyczny trwający od kilku miesięcy do nawet kilku lat. Taką formę proponujemy, gdy natura trudności jest złożona bądź przewlekła – na przykład w przypadku zaburzeń osobowości, traumy z dzieciństwa, chronicznej depresji czy też potrzeb wynikających z neuroróżnorodności (np. pomoc osobie autystycznej w zrozumieniu relacji społecznych i przepracowaniu wieloletnich doświadczeń niezrozumienia). Długoterminowa psychoterapia umożliwia dogłębne przepracowanie schematów myślenia, trudnych emocji i wzorców relacji, czego nie sposób dokonać w ciągu kilku sesji. Badania wskazują, że przy pewnych problemach (np. zaburzenia osobowości z towarzyszącymi zaburzeniami lękowymi) dłuższa psychoterapia przynosi istotnie lepsze rezultaty niż interwencje krótkie, zwłaszcza w zakresie utrzymania pozytywnych zmian i ogólnej poprawy funkcjonowania życiowego pacjenta (Kealy et al., 2022). Ważne jednak, by decyzja o psychoterapii długoterminowej wynikała z rzeczywistych potrzeb pacjenta, a nie z braku innej koncepcji pomocy – dlatego poprzedzamy ją zawsze wnikliwą diagnozą i określeniem konkretnych celów terapeutycznych.

Niezależnie od wybranej formy terapii, nasza praca charakteryzuje się indywidualnym doborem metod. Nie trzymamy się sztywno jednego podejścia „dla wszystkich” – przeciwnie, staramy się szyć terapię na miarę danej osoby. Jeśli np. pacjent okazuje się osobą autystyczną, uwzględniamy w terapii specyficzny sposób przetwarzania informacji i komunikacji charakterystyczny dla autyzmu; jeśli ktoś zmaga się z ADHD, wprowadzamy techniki pomagające radzić sobie z deficytami uwagi i nadaktywnością; jeżeli zaś mamy do czynienia z osobą wysoko wrażliwą i lękową, tempo i styl pracy dostosowujemy tak, by czuła się bezpiecznie. Takie podejście zorientowane na osobę ma solidne podstawy w badaniach – wiadomo, że czynniki kontekstowe, takie jak dopasowanie interwencji do preferencji i cech klienta, zwiększają zaangażowanie w terapię i poprawiają jej wyniki (Norcross & Wampold, 2019). Równie istotna jest jakość przymierza terapeutycznego – dbamy o partnerską, pełną szacunku relację z pacjentem, bo liczne meta-analizy potwierdzają, że dobra relacja pacjent-terapeuta jest jednym z najsilniejszych predyktorów pozytywnego wyniku terapii (Flückiger et al., 2018). 

Bibliografia

• Attoe, D. E., & Climie, E. A. (2023). Miss. Diagnosis: A systematic review of ADHD in adult women. Journal of Attention Disorders, 27(7), 645–657. https://doi.org/10.1177/10870547231161533
• Bhatta, D., Sizer, M. A., Acharya, B., & Banjara, D. (2025). Assessment of mental and physical health outcomes over time in an integrated care setting. BMC Primary Care, 26(1), 181. https://doi.org/ 10.1186/s12875-025-02876-0
• Flückiger, C., Del Re, A. C., Wampold, B. E., & Horvath, A. O. (2018). The alliance in adult
  psychotherapy: A meta-analytic synthesis. Psychotherapy, 55(4), 316–340. https://doi.org/10.1037/
  pst0000172
• Johnson, J., Morris, S., & George, S. (2021). Misdiagnosis and missed diagnosis of adult attentiondeficit hyperactivity disorder. BJPsych Advances, 27(1), 60–61. https://doi.org/10.1192/bja.2020.34
• Kentrou, V., Livingston, L. A., Grove, R., Hoekstra, R. A., & Begeer, S. (2024). Perceived misdiagnosis of psychiatric conditions in autistic adults. EClinicalMedicine, 71, 102586. https://doi.org/10.1016/ j.eclinm.2024.102586
• Norris, J. E., Harvey, R., & Hull, L. (2025). Post-diagnostic support for adults diagnosed with autism in adulthood in the UK: A systematic review with narrative synthesis. Autism, 29(2), 284–309. https://doi.org/10.1177/13623613241273073
• Pehlivanidis, A., Papanikolaou, K., Mantas, V., Kalantzi, E., Korobili, K., Xenaki, L.-A., Vassiliou, G., & Papageorgiou, C. (2020). Lifetime co-occurring psychiatric disorders in newly diagnosed adults with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) or/and autism spectrum disorder (ASD). BMC Psychiatry, 20(1), 423. https://doi.org/10.1186/s12888-020-02828-1
• Sperry, J., & Sperry, L. (2020). Case conceptualization: Key to highly effective counseling. Counseling Today, 63(6), 34–37.